Lübnan iki yıldır hayli derin bir ekonomik krizin içerisinden geçiyor. Beşerler paralarını bankadan çekemiyor, pek çok genç ülkeden ayrılıyor, kalanlar ise krizin faturasını ya başka mezheplere ya da Suriyeli mültecilere kesiyor. Tüm toplumsal idare biçiminin mezheplere ayrıldığı Lübnan’da siyaset kadar iktisat de bu dağılımdan etkileniyor.
Geçtiğimiz Mayıs ayında ülkede genel seçimler düzenlendi. En çarpıcı sonuç, mecliste yeni bir kümenin oluşması oldu, çiçeği burnunda bu küme yer yer 2019’daki sokak şovlarına atıfla ’17 Ekim’ olarak anılıyor. Lübnan Komünist Partisi (LKP), Mayıs seçimlerine bir ekip ittifaklar yaparak girdi ve tarihinin en başarılı seçim sonuçlarından birine ulaştı.
Biz de LKP Siyasi Ofis Üyesi Raghid Jraidini ile Beyrut’taki genel merkez binasında buluştuk. Seçim sonuçlarını, hem LKP’nin stratejisini değerlendirdik. Ülkedeki ekonomik krizin nedenlerine, çaba yollarına ve alternatiflere değindik. Fakat daha çok Lübnan’daki mezhepsel devlet sisteminin nasıl işlediğine dair dikkat cazibeli bir sohbet gerçekleştirdik. Ülkenin geçmişten bugüne kimi çelişkilerini anlatan Jraidini tarihi olarak neden ve nasıl mezheplerin sınıf çabasını örtmede kullanıldığını anlattı.
Raghid Jraidini İlk olarak geçtiğimiz seçimlerden başlayalım. Partiniz seçimlere geniş bir ittifak ile birlikte girdi ve çeşitli bölgelerde ortak adayları destekledi. Hatta desteklediğiniz birtakım adaylar meclise girdi. Sizin de içinde bulunduğunuz bu ittifak uğraşının temeli neye dayanıyordu?
Önce ittifaktan başlayayım. Geçtiğimiz seçimlerde birlikte olduğumuz hareketler çoğunlukla Lübnan’da yaşanan Ekim 2019 Ayaklanmasının bir kesimiydi. Bu hareketler ya ayaklanma içerisinde doğan ya da evvelden var olan lakin ayaklanma ile birlikte ilerleme kaydedip ivme kazanan hareketler. Halihazırda ilgimiz olan bu kümelerle siyasi tartışmaları hızlandırdık. Siyasi temelimiz Lübnan’daki sorunun ne olduğu anlayışımız üzerine kuruldu. Yani parti seçim sisteminin işleyiş halinden ötürü tüm ülkede tek bir ittifaka gitmedi. Her seçim bölgesinde kiminle ittifak kurulacağına dair kılavuzumuz vardı.
Seçim sistemimizin hayli makus olduğunu söylemek gerekir. Sistem mezhepçi partileri her vakit seküler parti ya da hareketlerin önüne koyuyor. Bu da seçimle her farklı bölgede nasıl başa çıkmanız gerektiğine dair bir soru işareti yaratıyor. Mesela Güney’i ele alalım ki bence ülkedeki en ihtimamlı birlik uğraşıydı. Güney III Bölgesinde, Li Haqqi, MMFD ve öbür büyüklü küçüklü lokal parti ve kümelerle ittifak yaptık, bölgede partimizin daha güçlü bir varlığı olmasına karşın. Burada adaylarda ve adayların seçim programlarında açık bir sol bakışı benimsedik ve iki sandalye kazanmayı başardık. Milletvekilleri her ne kadar direkt üyemiz olmasa da bu, LKP için bir birinci. Parti olarak direkt desteklediğimiz iki adayın parlamentoya girmesi büyük bir şey. Bilhassa de tüm sandalyelerin Şii çoğunluk tarafından alındığı ve onlar tarafından yönetildiği Güney için daha da büyük ehemmiyet taşıyor. İç Savaşın akabinde tüm sandalyeler de daima bu güçler tarafından denetim ediliyordu.
İttifakın Lübnan’ın başka bölgelerindeki adayları, sol fikirlerin daha az etkisindeydi. Yani açıkça bir ‘sol’ adaydan öte daha geniş bir ‘hükümet zıddı koalisyon’ vardı, Lübnan Dağı III bölgesinde olduğu üzere. Yalnızca program birliği gayreti değil, tıpkı vakitte aday belirlemede çeşitli tartışmalar da yürütüldü. Bu tartışmaların akabinde destekleme kararı aldık ve tekrar parti üyesi olmayan lakin parti tarafından desteklenen iki aday seçildi. Aslında dahil olduğumuz listelerde siyasi gündemi belirlemeyi başardık. En azından geniş manada kısmen sola hakikat. Bankaların yaşadığımız krizden sorumlu tutulmaları konusunda kararlıyız. Bununla birlikte hem İsrail’e hem de İsrail’in Lübnan’ı ülkenin altyapısıyla birlikte mümkün olan her fırsatta yok etmek isteğine katiyetle karşıyız. Lübnan’da yaşanan sosyo-ekonomik meseleleri vurgulama ve bakış açımıza nazaran bu soruları yöneltme konusunda kararlıyız. Özetle bizim seçimlerde ittifaklara yaklaşırken sahip olduğumuz çizgiler bunlardı. LiHaqqi ile tüm listelerde ittifakımız vardı. MMFD ile birtakım yerlerde tıpkı listelerde uzlaşmayı başaramadık ki bu da Lübnan’da çok olağan.
Peki seçim sonuçlarını nasıl değerlendiriyorsunuz?
Sonuçları nispeten düzgün olarak kıymetlendiriyoruz. Çok fazla kişi birinci kere parlamentoya girdi ve yeni bir parlamenter güç oluştu. Bu demek değil ki parlamentoya giren kelam konusu 15 vekilin tamamı birebir siyasi istikamette hareket ediyor.
Seçim sisteminin yapısı sizi nasıl etkiliyor?
LKP ülkenin her alanına yayılmış durumda. “Sadece Şii bölgelerinde varız fakat Hristiyan bölgelerinde yokuz” üzere bir durum ya da bunun tam zıddı kelam konusu değil. Birçok seküler hareket için de birebirini söyleyebiliriz. Bu da siyasi sınıfın Lübnan’ı hayli küçük ve mezheplere nazaran bölerek bir seçim sistemi yaratmasına neden oldu. Bazen bu bölünmeler coğrafik olarak da bir şey tabir etmiyor.
Mesela Saida bir noktada duruyor. Jezzine ise onun doğusunda. Bu ikisinin ortasında ise öbür bir yerleşim var. Lakin Sünni-Hristiyan sandalyeli bir bölge yaratmak istedikleri için, Saida ve Jezzine’i -coğrafi olarak hiçbir bağları olmamasına rağmen- birebir seçim bölgesine yerleştirmeye karar verdiler. Ortalarındaki yerleşim ise Şii olduğu için Sur bölgesine bağlandı, zira “Şiileri Sünniler ve Hristiyanlarla bir ortaya getiremeyiz, o nedenle Şiileri ‘Şii bölgesine’ gönderelim” üzere bir mantık izliyorlar. Münasebetiyle böylesine rastgele seçim bölgeleri yaratmak, ülkenin her köşesinde özgürce tıpkı mezhep başkanını seçebilmek dışında hiçbir mana tabir etmiyor. Bu yalnızca bir örnek.
Hariri’nin partisinin seçimlere parti ismiyle girmemesi bu durumu etkileyebilir mi sizce?
Hariri’nin aldığı kararın seçim sonuçlarında katiyetle bir tesiri oldu. Fakat bu epey bölgesel bir tesir. Mesela Beyrut’un, Kuzey’in ve Saida’nın birtakım Sünni bölgelerinde Hariri tesirliydi, lakin hepsi bu kadar. Mezheplere nazaran epeyce net bir formda bölündüğümüz için Hariri’nin mesela Hizbullah ve Emel’in bulunduğu Güney II ve Güney III üzere Şii bölgelerinde hiçbir karşılığı olmadı. Sünni çoğunluğun olmadığı öteki bölgelerde de Hariri gerçek manada bir oyuncu sayılmaz. Elbette bir tesiri var. Fakat bizim Lübnan siyasetinde güçlü olduğumuz noktalarda bir şey söz etmiyor.
Öte yandan Hariri resmen seçimlerde kendini göstermese de aslında partisinden pek çok isim -örneğin Beyrut’ta- kendi listelerini hazırladı: Eski Lübnan Başbakanı ve içinde olduğumuz krize sonuç olacak yıllarda İktisat Bakanı olan Fuad Sinyora mesela.
Doğrusunu söylemek gerekirse Beyrut’taki Sünni çoğunluklu bölgelerde Hariri’nin seçimlere girmeme kararı biraz ‘olumlu’ bir tesir de doğurdu. Birtakım beşerler “Eh, o vakit biz de değişime oy veririz” diyebildi. Lakin bu, Lübnan’daki siyasi sitemin ne kadar sıkı olduğu düşünülürse hayli küçük bir kesim, çok az kişi bundan kaçabildi.
Yine de seçim sonuçlarının genelini okuyacak olursak hangi art plana sahip olurlarsa olsunlar tüm Lübnan’da pek çok kişinin kendisine dayatılan bu sistemden kaçtığını görüyoruz. İsmine isterseniz ‘Değişim için Adaylar’ diyebileceğiniz listeler beklenilenin çok üzerinde oy aldı. Bilhassa Lübnan Dağı’nda Aley ve Şuf bölgelerinde. Güneyde ise Marjayoun ve Hasbaiyya… Tarihi olarak her vakit Hristiyan sağ kanat partilere oy vermiş ve yerleşik feodal ailelerin epeyce güçlü olduğu Matn bölgesi üzere küçük bir yerde bile tüm sol ve ilerici güçlerin desteklediği aday, Jad Ghosn yaklaşık 9 bin oy aldı. Bölgedeki rakip iş insanlarının desteklediği ve kendilerine ilişkin bir çeşit ‘milislerin’ dehşet ve propaganda saçtığı adaylara karşı çok küçük bir farkla kaybetti.
Ülkenin mezhepsel yapısının seçim sistemine tesirinden bahsettik. Lakin devletin aslında tamamı böylesine bölünerek yönetiliyor. Bu bölünmeyi daha ayrıntılı anlamak için evvel ekonomik ayağından bahsedelim. Bugün Lübnan’ın içinde bulunduğu ekonomik sistemin, mezheplere nazaran inşa edilmiş bir ülke ile bağı var mı?
Evet, bu iki şey muhakkak birbiriyle alakalı. Ülkenin ekonomik sistemi hayli kapitalist, neoliberal bir program ile inşa edildi, ki bu her vakit finans bölümünü öteki kesimlerin daima daha önüne koydu. Sanayi, tarım, eğitim, sağlık… Tüm bunlar “Bizim yatırım oranı yüksek mükemmel bankalarımız var, gelin paranızı bizim bankalarımıza yatırın” diyebilme uğruna marjinalleştirildi. Bu direkt mezhepsel bir ülke olma gerçeğiyle alakalı değil, ülkedeki bankacılık sistemini nasıl düzenledikleriyle daha çok alakalı.
Bu aslında bütün ülkede hayli sessiz fakat 1990’lardan 2019’a kadar geniş bir halde yaşanan bir Ponzi şemasıydı. En sonunda beşerler paralarının aslında büsbütün harcandığını fark ettiler. Birtakım mezhep başkanları iç savaşın akabinde kendi ortalarında bir dinamik yaratmayı denedi ve bu, hükümetteki, kamu kuruluşlarındaki ve bankalardaki bütün yüksek mercilere yayıldı.
Lübnan’daki bankacılık sistemini sahiden tahlil etmek isterseniz şayet, mezhep önderlerinin -ya da ülkenin siyasi elitinin- orada olduğunu göreceksiniz. Bütün banka idarelerinin arkasında rastgele bir siyasi partinin tesirindeki şahısları bulacaksınız. Ortada ‘bağımsız bir bankacılık’ ya da ‘bir hükümet’ falan yok. Bu ikisi birbiriyle iç içe ve idare heyeti üyelerine baktığınızda görebiliyorsunuz: Bakanlar, liderler, yüksek rütbeli devlet çalışanları… Ve açıp bakabileceğiniz bir şey, sır falan değil. Hasebiyle bankacılık sistemi de mezheplere nazaran dağıtım fikrinin bir kesimi.
Bugün yaşanan krizin ekonomik art planına dair neler söyleyebilirsiniz? Nasıl bugünlere gelindiğini biraz daha ayrıntılı anlatabilir misiniz? Size sorunun temeli nerede yatıyor?
Bu sistemi yarattıklarında, olmayan bir parayı harcadıklarını ve geri veremeyeceklerini biliyorlardı. Sonra ne oldu? Açıktan olmasa da hükümet, bankalar ve merkez bankası insanlara şunu söyleme konusunda mutabakata vardı: “Bizim çok uygun yatırım oranımız var, paranızı diğer biçimde yatırım yaparak -mesela bir fabrika açarak, ya da ziraî üretim yaparak- kullanmayın. Size yüzde 20’lik, 30’luk hatta 50’lik, 60’lık yatırım oranı öneriyoruz.”
O devir dünyadaki ortalama yatırım oranı yaklaşık 1.4 olmasına rağmen söylenen bu oldu. Hiçbir mana söz etmiyordu bu, nasıl bu oranları verebilirsin ki? Gerçek iktisada yatırım yapabilecek insanları tam manasıyla yağmaladılar. Ve bu para Merkez Bankası tarafından harcanmak üzere hükümete borç verilmişti ve hükümet 1992 yılından beri her sene artarak açık veriyor. Cari açık yaklaşık 80 milyar dolara ulaştu. Bu uçurum aslında insanların bankalara yatırdığı paralarla kapatılmaya çalışıldı.
2019 yılında bankalar insanların dolar hesaplarından para çekmesini reddetmeye başladı. Lübnan lirası 1990’lardan beri sabit bir dolar kuruna sahipti. 1998 yılında Lübnan yabancı ülkelerden borç almaya başladı -ki bu da sistemin aslında çalışmadığına dair net bir sinyaldi. Daha evvel “Sorun yok, savaştan yeni çıktık, ülkeyi yine inşa etmemiz gerekiyor” denilerek Lübnan bankalarından Lübnan lirası borç alınıyordu.
Başka türlü halledilebilirdi tahminen lakin tamam, en azından tartışılabilir bir mevzu bu. Lakin 1998’te hükümet milletlerarası bankalardan Euro ve Dolar üzere döviz formunda borç almaya başlayınca çöküş de başladı zira bu paranın nasıl geri ödeneceğine dair bir plan yoktu. O tarihten beri Lübnan’da varlık gösteren tüm yabancı bankalar (Barclays, American Express… ) hepsi Lübnan bankaları her şeyden sorumlu olacak halde paylarını azalttı. Tüm memleketler arası bankalar ülkeyi terk etti. Bu da aslında nelerin gelmekte olduğuna dair bir sinyaldi. Yani sorun kriz bir anda 2019’da karşımıza çıktı, “Ah paramız kalmamış” sorunu değil. Katiyetle gelmekte olanı biliyorlardı zira bu işaretler satır ortasına saklı sinyaller değildi.
Yaşamakta olduğumuz krize işte bu sistem sebep oldu: Gerçek ekonomiyi ihmal ederek, aptalca da olsa kelamda dışarıdan yatırım getirmesi beklenen finansal ve hizmet kesimine odaklanmak. Hele ki Lübnan üzere bir ülkede bu daha da aptalca bir fikir. Lübnan ki bir yanında İsrail ordusuyla hududu bulunuyor öbür tarafta ise halihazırda düşman İsrail ile savaşa giren Suriye… Ülkeye çevreleyen bu atmosfer Lübnan’ı pek de cazip bir yatırım merkezi yapmıyor. Lübnan hiçbir vakit bu manada barışçıl bir atmosfere sahip olmadı. Neden hala bu illüzyon yaratılmaya çalışılıyor? Nasıl bu fikri koruyacaksın? Koruyamadılar da. Bu ülkeyi tümüyle iflasa sürdü. Bugün Merkez Bankası aslında iflas etmiş durumda yalnızca birazcık rezervleri kaldı, önümüzdeki yıl bitmesi bekleniyor. Tabi bu elimizdeki sayılar doğruysa geçerli, her şey ‘gizli’ olduğu için Merkez Bankası rastgele bir bilgi paylaşmıyor. Bu saklılık kanunlara ters fakat Lübnan’da kimin umurunda…
Aynı şey başka bankalar için de geçerli. Ne kadar paralarının kaldığını açıklamıyorlar. Zira ‘bu paralar nereye gitti’ sorusuyla karşılaşmak istemiyorlar. Kimi bankalar krizden evvel paralarını ülke dışarısına çıkartmayı başardı, kimileri epey tesirli bireyler de birebirini yapabildi. Zira bankaların dolar vermeyi reddedeceğini biliyorlardı ki bu, yaşadığımız kriz üzere vakitlerde önemli bir kabahat.
Böylesi derin bir kriz yaşanırken ülkede hayat nasıl etkilendi? Bilhassa işçi kitlelerin gündelik hayatında nasıl bir değişim gözlemliyorsunuz? Buna ek olarak elektrik ve başka kimi kamusal hizmetlerin sağlanamadığı düşünülürse beşerler nasıl hayatta kalmaya çalışıyor?
Lübnan’ın çok büyük bir kısmını oluşturan emekçi sınıfı, iç savaş da dahil olmak üzere, 1975’ten bu yana tarihinin en şiddetli günlerini yaşıyor. Fiyatlar o kadar düşük ki jeneratörün faturasını bile karşılamaya yetmiyor. Ki bu yalnızca elektriğin kamusal olmayan kısmı. Beşerler rastgele bir şeyi yapabilmek için nitekim büyük bir uğraşa girişiyorlar. İşe gidebilmek, işi bitirebilmek, işten meskene dönebilmek, meskendeki ailelerini besleyebilmek için uğraş ediyorlar. Şu kademede Lübnan’daki günlük ömrün her etabı bir çaba. Açıkça görebilirsiniz ki beşerler öfkeli ve yorgun -ama çoğunlukla yorgun.
Bu krizle birlikte toplumsal yapımız büsbütün çökmüş durumda. Bunun bizim sosyopolitik etrafımıza uzun vadede büyük tesirleri olacak. Eminim Lübnan’da kısa bir müddet geçirseniz bile bunu kendiniz de kolay kolay görebilirsiniz. İki başka elektrik faturası ödeyip yarım hizmet almayı bile aştık. Beşerler şarj ettikleri akülere güveniyor ve böylesi bir ortamda kapitalizmin ‘harika bir şekilde’ pazarladığı eserler var. Yalnızca Lübnan için üretilmiş eserlere rastlıyoruz: Güneş Gücü panelleri, pervaneler… Üretici firmanın sitesine girdiğinizde ‘Lübnan için üretilmiştir’ üzere sözlere rastlıyoruz! Ah, çok teşekkür ederiz ne kadar naziksiniz bize güneş gücü sağlıyorsunuz, ne kadar hoş (!)
Özetle durum bu. Her formda gayret veriyoruz ve hayatta kalmayı başarabilmeye çalışıyoruz. Lübnan’da büyük bir çoğunluğun yaşadığı hayat bu. Bilhassa de kamu bölümü. Hükümet için çalışan beşerler evvelce sıhhat kimi toplumsal haklardan görece daha uygun bir formda yararlanabiliyordu. Tabi pek çok eksiği vardı bu sigortaların lakin en azından kimi minimum avantajlar da sağlıyordu. Maaşları düşüktü fakat 2014-15 periyodunda ülkede büyük şovlar düzenlendi ve sonuç olarak maaşlar enflasyon oranına nazaran tekrar düzenlendi -1990’lardan beri böylesi bir düzenleme yapılmamıştı. Ülkü formda olmadı bu artış lakin yeniden de aylık kazandıkları para en azından taban bir hayatı karşılamak için kafiydi.
Şimdi ise durum farklı. Mesela ferdî bir örnek vereyim. Devlet okulunda öğretmen olarak çalışan annem krizden evvel yaklaşık 2 bin dolar maaş alıyordu. Artık maaşı aylık 120 küsür dolar… Kamu kesiminde çalışan çabucak hemen herkes için durum tıpkı. Bu da ülkenin önemli bir kısmı demek oluyor. Birçok yaşayabilmek için Lübnan dışarısında çalışan ve her ay birkaç yüz dolar gönderen çocuklarına, akrabalarına güveniyor. Geçtiğimiz 2-3 yıl içerisinde inanılmaz sayıda genç ülkeyi terk ettikten sonra bu bir ‘trend’ olmaya başladı. Üniversiteyi bitirmeseler bile rastgele bir programa başvurup gidiyorlar. Ya da çalışmaya gidiyorlar. Ülkede yaşayan gençler olarak şöyle bir etrafımıza bakınca bile tüm arkadaşlarımızın gittiğini görüyoruz. Son iki ay içerisinde tüm vaktimi insanlara veda ederek geçirdim.
Peki Lübnan’dan ayrılanların her sınıftan ya da her mezhep kümesinden olduğunu söyleyebilir miyiz?
Doğrusunu söylemek gerekirse evet, tüm sınıflar için tıpkı yorumu yapabiliriz. Tüm ekonomik sınıflara ve farklı mezhepsel kümelere yayıldı. Zenginler esasen ayrıldı, imkanları var: Tek yapmaları gidip bir ülkede bir konut almak. Bu aslında yaşanıyordu fakat bugünlerde daha da arttı. Lakin gerçek çaba bu kadar parası olmayan beşerler için geçerli. Vizeye başvurup onay almak, çalışma müsaadesi almak… Bunlar uğraştırıcı şeyler.
Ancak son vakitlerde Lübnan’da pek çok kişi yalnızca ülkeden kaçmak ve denizde olmak istiyor: Şişme botlarla ya da kiralık teknelerle Türkiye’ye, Kıbrıs’a ya da Yunanistan’a ulaşmaya çalışıyor. Birçok vakit başarısız oluyorlar, pek çok kişi denizde hayatını kaybetti.
Lübnan’da bugün yaşanan gerçek bu. Beyrut’ta bu o kadar görünür değil. Fakat Trablusşam’ı, Bekaa’yı ya da rastgele bir bölgeyi ziyaret ederseniz bu çabayı daha net görebilirsiniz. Beyrut’ta yaşayan beşerler hâlâ bir çeşit nispi ayrıcalığa sahip. Personel sınıfının hayatını yaşadığı yerlere gittiğinizde en düzgün haliyle sefaleti bulacaksınız. Sokakta en saf haliyle sefalet yaşanıyor.
Ek olarak hükümet son devirde ‘elimizde pasaport kalmadı’ diyerek bize yeni pasaport vermeyi reddediyor. “Yarım milyon pasaport sipariş ettik” diyorlar nereden, ne vakit geleceği belirli değil. Şahsî fikrimce bu, ülkeyi terk edenlerin sayısını azaltmak için yapılıyor. Mesela benim pasaportum geçerliliği yılın başında sona erdi ve hâlâ yenileyemedim. Randevu aldım lakin randevuyu Kasım ayına verdiler. Bu demek oluyor ki pasaportum gelecek sene elime geçecek. Aslında Lübnan’da yaşayan pek çok insan bu manada bir ‘esir’ sayılır.
Lübnan’ın her yerindeki insanların bu krizden ötürü öfkeli ve yorgun olduğunu lisana getirdiniz. Sizce bu öfke ve yorgunluk bir evrede doyum noktasına ulaşacak ve sokağa çıkacak mı? Beşerler nereye kadar buna dayanabilir?
İnsanları içinde bulunduğumuz krize karşı seferber edebilme kapasitesine sahip olma noktasında siyasi hareketlerin ve partilerin üzerinde büyük bir sorumluluk var. Beşerler sokağa çıkacak, bu kesin. Rastgele bir şey olduğunda beşerler sokağı kullanıyor. Meğer kıymetli olan şey şu: Mümkün bir sokak performansına taraf verebilecek bir siyasi hareket var mı? Beşerler yalnızca öfkeli bir formda bağıracak mı? Yoksa bu beşerler tarafından yaratılan bir siyasi hareket olacak mı? Bir şey talep ediyorlar mı? Yoksa yalnızca öfkeliler ve bağırıyorlar mı?
Bu ikilemi Lübnan’da 2019 Ayaklanması sırasında yaşadık. Gerçek bir değişim talep edip alternatif bir program sunarak (ya da gelecekte tartışılmak üzere alternatif program fikri lisana getirerek) seferber olan bireyler tahminen azınlık değildi fakat mutlaka çoğunluk değildi. Oradaki birçok kişi yalnızca orada olmak ve öfkeli olmak için toplanıyordu. Fakat bu onları onların hatası değil, siyasi kümeler olarak aslında bizim kabahatimiz. İnsanları bizim uğraşımıza katmaya ikna edecek bir program sunmayı başaramadık, hâlâ da zorlanıyoruz. İnsanların bakıp da “Evet, ben şunu, şunu, şunu istiyorum. Yalnızca şu, şu, şu nedenden öfkeli değilim” diyebilmeli. Bu, bilhassa sol partilerin ve hareketlerin ülkeye sol bir alternatif sunabilmek ismine alması gereken bir sorumluluk. Ki bizim ülkemizde böylesi bir alternatif hiç düşünülmedi.
Burada Lübnan’ın mezhepçi sistem idaresine geri dönmemiz gerekebilir. Ekonomik açıdan değindik fakat siyasal ve toplumsal açıdan mezhepçiliğin nasıl bir tesire sahip olduğunu söyleyebiliriz? Kökleri ne kadar derine gidiyor?
Mezhepçi sistemin birinci maksadı ülkedeki solcu, seküler, ilerici bütün hareketleri yok etmektir. Zira bu hareketler, kimi bölgelerin birtakım mezhepleri kelamda temsil eden kümeler tarafından yönetilmesini zarurî kılan idare sistemini kıracaktır. Bu kümelerin seçkinleri mezhepçi fikirlere dayanarak yarattığımız ‘hükümette’ birleşiyor. Biliyorsunuz, Cumhurbaşkanı Hristiyan, Başbakan Sünni, Meclis Lideri Şii olmalı, klasik hikaye… Fakat bu aslında tüm hükümet konumları için geçerli. Mesela diyelim bir kamu kuruluşunun genel müdürü olacaksınız beklemeniz gerekiyor. Diyelim Sünni’siniz ve öteki durum için bir Hristiyan aday bulunmuyor. Bu durumda beklemeniz gerekiyor. O konum, ‘istikrarı’ müdafaa ismine her mezhep temsil edilene kadar boş kalacak. Lakin bunun bir istikrar falan sağladığı yok, mezhepçi Lübnan’ı daha da mezhepçileştiriyor. İşinde güzel misin? Hünerlerin neler? Bunlar hiç önemsenmiyor. İşinde çok makus olsan da o işe başvuran tek Sünni isen (örnek veriyorum) o durumu sen kapabiliyorsun.
Parlamentoda da birebir şey oluyor. Diyelim siyasi hiçbir geçmişin olmayan siyasetle de uzaktan yakından ilgilenmeyen birisiniz. Lakin babanız bölgede kıymetli bir feodal önder ve çok parası var, pek çok kişi de ona çalıyor… Siz de bu yüzden seçime giriyorsunuz ve kazanıyorsunuz. Yani direkt sahip olduğumuz mezhepçi rejim, bu feodallere idareye katılma hakkını veriyor.
Bu sistemin izini sürerek çok daha gerilere, Imara periyoduna kadar gidebilirsiniz. Mezhepçiliğin temelleri ne savaş sırasında, Osmanlılar gittiğinde ne de Fransızlar geldiğinde atıldı. Çok daha öncesinde ülkede köklerini salmıştı. Vakit içerisinde düzeyi gitgide şiddetlendi. Lübnan’ın tarihine bakarsanız, pek çok mezhep savaşı yaşandığını görürsünüz.
Yani sistem mezhepçi önderlerin yerlerinde kalabilmesini kolaylaştırmak için kuruldu. Bugüne kadar da sistemi müdafaayı başardılar. Bilhassa de kimi mezhepçi kümelerin, birtakım memleketler arası güçlerle işbirliği yapması, başkalarının ise öbür güçlerle ittifaka gitmesi korunmasını sağladı. Çok net bir biçimde görüyorsunuz: Hizbullah ve Emel, İran ile; Gelecek Hareketi (Hariri) ve Lübnan Kuvvetleri, Suudiler ve ABD ile… Milletlerarası güçler listesi bu türlü devam ediyor. Mesela Fransa, 1930’lardan, 1940’lardan beri Hristiyanları destekleyerek bir rol oynadı. Yani işin bu memleketler arası yanı mezhepsel nizamın korunmasını sağladı ve hâlâ pek güzel işliyor.
BİR OSMANLI TAKTIİĞİ: SINIF ÇABASINI MEZHEP İLE ÖRTME
Uzun vakittir ülkedeki tansiyon dışarıdan bir gözle bakıldığında bazen ‘mezhepsel’ görünebiliyor. Kimileri Lübnan’da yaşanan çatışmayı mezhepsel bir bakış açısıyla ‘Şii-Sünni’ ya da ‘Müslüman-Hristiyan’ çatışması olarak değerlendirmeyi tercih ediyor. Lakin Lübnan gerçekliğinde çatışmanın hakikaten dini nedenleri olduğunu düşünüyor musunuz, yoksa farklı çıkarların çatışması mı kelam konusu olan?
Lübnan tarihinde sınıf gayreti daima hazır bulunmuş, daima var olmuştur -bazen dini bir karektere dönüşse bile. Ancak çoğunlukla dünyanın geri kalanında olduğu üzere başlar, sonuçta bu bir sınıf çabası. Yani çalışanlar ve çalıştıkları alana sahip olanlar ortasındaki gayret. Osmanlı idaresinde sistem bu farklılıklarla nasıl başa çıkacağını güzel biliyordu. Bu fikre dayanarak birtakım bölgelerde mezhepler ortası rekabet yarattılar. Diyelim bir kasabada Hristiyan çiftçiler çalışıyor. Bu toprağa Hristiyan bir yönetici atamak yerine -ki olağan olan bu zira tüm kasaba Hristiyan- Dürzi birini başa getiriyorlardı. Ki bunu o devrin Lübnanlı siyasi seçkini de uyguluyordu. Zira öfkelendiğinde, bu öfkeni Dürzi yetkiliye yöneltiyordun, Hristiyan toprak sahibine değil. Bu durum tüm sınıf çabası diğer bir şeye, öbür bir oyuna çeviriyor. Olağan bu basitçe bir mezhep savaşına ya da çatışmasına dönüşebilir: “Dürziler bizi açlıktan öldürüyor”. Artık problem ‘toprak sahibi bizi öldürüyor’ sorunu olmuyor, “Dürziler Hristiyan toprak sahibine karşı savaşıyor” ve hristiyanlar da “Dürzileri bölgemizden kovacağız” diye galeyana geliyor. Bu durum hâlâ devam ediyor.
Yaşananı anlamak için çok açık bir örnek. Şimdilerde daha karmaşık düzeyde bu metot yürütülüyor lakin temelde nitekim tıpkı fikir var: Ne vakit bir sınıf uğraşı sivrilse bu kısımlar bir formda mevcut çabayı bir mezhep çabasına dönüştürüyor. Beşerler da birçok vakit bu tuzağa düşüyor. Bunun bir öteki nedeni de sol hareketlerin tarihin her basamağında rol oynayamamış, emekçi sınıfını örgütleyememiş ve gerçek gayrete yönlendirememiş olmasıdır. Ki gerçek uğraş bu mezhepçi saçmalığa karşı savaşmaktır. Mevcut sistem yalnızca sınıfsal çabayı örtmeye yarıyor. Ülkenin her yanında sınıf çabası yükseliyor. Fakat mezhep örtüsünün altında kalıyor. Lakin bizim bu örtüyü kaldırma imkanımız var.
1970’lerde Lübnan’da mezhepçi sisteme karşı ilerici güçlerin daha güçlü bir alternatif oluşturduğunu görüyoruz. Bugün ise bahsettiğimiz mezhepçi statüko partilerine baktığımızda, son devirde seçimlerde bir derece kan kaybetmiş olsalar da hâlâ epeyce güçlü olduklarını, hatta geçmişe (1970’lere) oranla daha da fazla dayanak gördüklerini görüyoruz. Az evvel bir örnek ile mezheplerin nasıl sınıf savaşını örtmede kullanıldığını anlattınız lakin mezhepçi partilerin bugünkü güçlerinin ve halktan aldıkları dayanağın art planını ve yükseliş nedenlerini biraz daha ayrıntılı bir formda anlatabilir misiniz? Sistem açısından 1970’lerden bugüne ne yaşandı da güçleri arttı?
Aslında çok şey oldu. En kıymetlisi milletlerarası -özellikle de Amerikan- müdahalesi. 1960’larda ve 1970’ler başında var olan Lübnan Ulusal Hareketi (LUH) İlerici Sosyalist Parti’den (İSP) Kemal Canbolat liderliğinde, LKP ve öteki ilerici güçleri ve Arap milliyetçisi partileri içeriyordu. (Bu da dikkat cazip bir bahistir, yaşanan şeylerden biri de ‘Arap milliyetçiliğiydi’ ki bu, Lübnan’ı ‘Arap ülkesi’ görmeyenlerle “Biz Arap dünyasının parçasıyız” diyenler ortasında bir farklılık yarattı. Alışılmış bu daha farklı bir husus, şimdilik buna odaklanmayalım.)
Ülkedeki bu hareket Lübnan’da daha evvel olmayan pek çok ıslahatın ve fikrin filizlenmesi için bir alan yarattı. Mesela sıhhat sistemi, toplumsal güvenlik, Lübnan [Devlet] Üniversitesi bile… Tüm bunlar ya LUH ya da LUH’u yöneten insanların önerdiği programların bir sonucuydu. Soldan gerçek böylesi bir yaklaşım ülkede vardı ve takviye de görüyordu. Uğruna savaşılan da buydu. Biz, savaşın bu ilerlemeyi engellemek için başladığını düşünüyoruz. Sınıf gayretinin üzerine serilen örtülerden bir başkası de “Biz Arap değiliz Fenikeliyiz” fikriydi. Ya da “Filistinliler bizi işgal etmek için burada” kanısı -sanki bu yorum bir şey söz ediyormuş gibi… Filistinliler İsrail’e ve onun Lübnan’daki müttefiki olarak gördüklerine karşı silahlı gayret yürüttüyse de da yalnızca mülteciler… Lakin tüm bu siyasi atmosferin değişimi tüm ülkeyi daha eşit ve adil bir alternatife yöneltiyordu. Birebir vakitte iki milliyetçi kutba bölünüp çatışmak, emperyalist güçlerin ülkelerin bu ülkede oynamak istediği oyundu ve onların bakış açıyla şahane bir biçimde işe yaradı.
‘BİRBİRİNİ ÖLDÜRMÜŞ HER İKİ KİŞİNİN DE ULUSAL KAHRAMAN OLMASI ÇOK GARİP’
Tüm bunları örtmeyi başardıkları andan beri mezhepsel çatışma devam ediyor. Beşerler “Biz yalnız yaşayabiliriz” diye düşünmeye başladı ve bunu 1975-1990 ortasında yaptılar. Bu devirde Hristiyanların bölgeleri neredeyse külliyen Müslümanların bölgelerinden ayrılmıştı. Herkes kendi bölgesini yönetiyordu. Lübnan Kuvvetlerinden ya da öbür sağ partilerden kimileri o periyottan gurur duyuyor! “O vakitler buralarda tek yönetici bizdik, istediğimiz bayrağı sallandırabiliyorduk, kimse bize bir şey dayatmıyordu…” üzere niyetler, Lübnan’nın her yerindeki bütün topluluklarda “Biz kendi başımızın dermanına bakabiliriz. Başkalarıyla birlikte yaşamak istemiyoruz zira bizi öldürmek istiyorlar” üzere bir reaksiyona neden oldu. Bu da kelam konusu kümelere takviyesi arttırdı.
Savaştan sonra imzalanan Taif Mutabakatıyla ülkedeki her şey birkaç öndere dağıtıldı. Suikasta uğrayan Refik Hariri birden fazla bugün hâlâ varlığını sürdürüyor: Velid Canbolat, Nebil Berri. Hristiyanlar da bir formda vardı: Caca o sırada cezaevindeydi Mişel Avn ise Fransa’da sürgünde… Hristiyanlar da bu muahedenin bir kesimiydi. Bu da bir nevi ‘istikrar’ yarattı. Az evvel de bahsetmiştik, istikrar derken halkın değil siyasi seçkinin ‘istikrarından’ kelam ediyoruz. Lakin bu birebir vakitte çatışmanın sona ermesine neden oldu. Beşerler artık sokakta silahlarla savaşmıyordu. Ülke bir manada açıldı.
Buna karşın savaşın mirası hâlâ olduğu yerde duruyordu. Bugün bunu çok yeterli bir halde görebilirsiniz. Beyrut’un mahallelerini ayıran ‘sınır çizgilerinde’ buna siz de rastlayabilirsiniz. Tayouneh’in yanındaki Şiyah üzere yerlerden yürümeye başlarsanız sağınızda Emel Hareketi bayraklarını, solunuzda ise beyaz bayrakları [Lübnan Kuvvetleri] göreceksiniz. Yalnızca bir sokağın ayırdığı yerde tansiyonu hissedebiliyorsunuz. Ya da Eşrefiye’ye girdiğiniz Beşir Cemayel’in fotoğraflarını görüyorsunuz. Beşir Cemayel, bütün Lübnan Hristiyan sağ partileri için (Sadece Kataeb değil) ulusal bir kahraman: “Cumhurbaşkanıydı, Lübnan için bir planı vardı ve o yüzden öldürdüler” diye görüyorlar, artık neyse o plan (!) Öbür bir yerde birebir Beşir Cemayel’e suikast düzenleyen adama kahraman olarak müzikler yazıldığını görüyorsunuz. Objektif olmak gerekirse durum bu. Biz kendimizi çok açık bir halde Beşir Cemayel’in fikirlerine ve Lübnan’ı İsrail ile müttefik yapması duruşuna karşı konumlandırıyoruz. Lakin bir ülkede birbirini sözün tam manasıyla öldürmüş iki kişinin de birebir anda ‘ulusal kahraman’ olarak görülüyor oluşu biraz garip bir durum.
Bu bölünmüşlük yalnızca varlığı sürdürmekle kalmıyor, tıpkı vakitte krizle birlikte daha da derinleşiyor. Zira mezhepçi güçler için, kendi makus siyasetlerinin sorumluluğunu başkalarına yıkmak çok kolay. Bugünlerde Suriyelilere karşı epey dramatik bir halde tırmanan ırkçı nefreti görebilirsiniz. Güya tüm ekmeğimizi Suriyeli mülteciler yemiş gibi! Hayır, bu türlü olmadı mesela. Bu ülke iflas etmiş bir ülke ve artık tahıl ihraç edemiyor. Meselelerin gerçek nedenlerini anlamak gerekiyor. Lakin beşerler hâlâ ‘kolay hedefteki’ öteki kümelere saldırıyor. “Lübnan Suriyeliler gelmeden evvel 4 milyondu, artık 8 milyonuz. Bakın onlar ekmeğimizi bitirdi.” Bu ülkenin her yerinde insanların lisana getirdiği şeyler. Tüm bunların arkasındaki gerçek meseleleri işaretlemeye çabalayan çok küçük bir kesim hariç.
Son olarak tüm bu krizden çıkışta LKP olarak savunduğunuz alternatifi nasıl tanımlayabilirsiniz? Ülkü alternatifinize ulaşmak için atılacak çeşitli adımlarda nasıl bir strateji benimsiyorsunuz?
Bizim için öncelik ülkemizdeki başka kimi farklı partiler ve hareketlerle bir koalisyon kurmaktır. Gerçek bir program sunan, sokakta hengame eden bir siyasi koalisyon kurmak. Ülkenin sahip olduğu tek umut bu. Halk hareketi üzerinde yükselen bir programın ben solcu olmasını isterim ve bunu biz komünist parti olduğumuz için söylemiyorum. IMF’nin sunduklarına ve Lübnan hükümetinden talep ettiklerine bile baksanız, ‘solda’ kaldıklarını göreceksiniz. Elbette her istikametten emperyalistler, buna kuşku yok. Ancak IMF bile Lübnan hükümetinin yaptığından daha solda kalıyor. Hasebiyle sola gerçek kayış ülke için tek yol üzere görünüyor. Bu da sol hareketler ve bilhassa LKP’nin atılımı için bir itki olmalı. Seçimlerde olan da aslında buydu. Bunu her yerde görebilirsiniz, sokak hareketleniyor, seçim sonuçları, birbiri gerisine açılan ve sol propaganda yapan toplumsal medya kanalları…
O halde bu süreçte partinizin güçlendiğini söyleyebilir misiniz?
Destek ve ilgi manasında muhakkak son periyotta büyük bir artış gözlüyoruz. Bilhassa de seçim devrinde. Pek çok kişi LKP’nin bir çeşit koalisyon ile seçime girmesinden çok mutluydu. Bunu çok uzun vakitten beri talep ediyorlardı. “Sol, öteki sol yahut daha az sol hareketlerle ya da partilerle bir ortada olmalı” talebini yerine getirmeyi başardık. Bu LKP için de yeni bir fikir üslubu, lakin gerçek bir şekil olduğu kanıtlandı. Mesela artık 2-3 milletvekili ile direkt bağımız var. Daha öncesinde yalnızca Saida’dan Osama Saad vardı. Bu bizim için muhakkak siyasi bir ileri adım. Programlarımızı artık meclis içerisinden de tartışmaya açma imkânımız var.
Altı kümeyle her hafta sistemli olarak görüşüyoruz. Sol bir kutba muhtaçlığımız var. Alışılmış bu gelmekte olan şeylere dair de belirli bir koalisyon yaratmamızı gerekiyor, bilhassa de sokağı tutma manasında.
Yani bu koalisyonu seçimden öteye götürme üzere bir maksadınız var?
Tartışmaların nasıl ilerleyeceğine bağlı elbette ancak evet. Bu mutlaka bizim maksadımız.